Закон за употреба на македонскиот јазик

Идејата за заштита на македонскиот јазик со закон од негова неправилна употреба е глупава и главно неостварлива. Идејата дека државата ќе користи законска принуда за да го „заштити“ јазикот интервенирајќи во него е апсурдна и нелиберална. Секоја интервенција и оркестрација во употребата на македонскиот јазик од страна на државата е  опасна и деструктивна. Овој закон ќе биде тешко да се спроведе и ќе наметнува само бесмислени казни за луѓето. 

Кога државата го прогласи македонскиот јазик и неговото кирилско писмо како „духовно“ културно наследство, во иста смисла како археолошките наоди, споменици, икони, итн, со овој закон државата го прогласува македонскиот јазик како сопственост на државата, а не на говорителите на тој јазик. Значи, со овој закон употребата на македонскиот јазик е регулирана од државата, а државата има право и должност да употребува посебни казнени мерки за неправилна употреба на македонскиот јазик, во иста смисла како што има должност да употреби казнени мерки за неправилна употреба на материјалното наследство. Со овој закон државата фактички си го „присвојува“ македонскиот јазик, во иста смисла како со недвижното и движното материјалното наследство, и така може да управува со него, како со материјалното наследство, да дозволува или не дозволува негова употреба и да казнува за неправилна употреба на јазикот. 

На подносителите на овој јазик изгледа не им е јасно дека јазикот, било кој јазик, не е сопственост на државата да го регулира како што ѝ одговара. Јазикот е живо суштество што се менува периодично, и мора да се менува, и е сопственост на говорителите на тој јазик. Улогата на лингвистиката, и на сите тие установи дефинирани во овој закон за регулирање на употребата на македонскиот јазик не е да поставуваат правила за употребата на јазикот, туку да ги кодифицираат правилата како што ги користат говорителите на јазикот и да ги менуваат тие правила како што се менуваат во говорниот јазик. Тие правила треба да бидат алатка за говорителите на јазикот за подобра меѓусебна комуникација. Јазикот што не се менува, како латинскиот, црковно-словенскиот е мртов јазик.

Предлог-законот за употреба на македонскиот јазик треба да биде голем скандал, но моето сомневање е дека многу лингвисти и политичари едноставно  не можат да ја прифатат идејата дека Владата и Министерството за култура би направиле нешто толку апсурдно, толку злобно. Какво мислење би имале браќата Кирил и Методи и Блаже Конески за овој закон? Како браќата Кирил и Методиј би реагирале, дали тие, првите кодификатори на старословенскиот јазик, би инсистирале со закон тој говор да биде во употреба насекаде кај словенските народи „до веки веков“, за и до ден денес сите словенски народи би зборувале на некој црковнословенски јазик? Ако Латините инсистираа латинскиот јазик да биде кодифициран со исти правила за употреба како тие во овој предлог-закон,  ќе немаше да постојат денешните француски, италијански, шпански и португалски јазик.

Да не заборавиме дека секој јазик, од минатото и од сегашно време, не е ништо друго освен еден обичен код, говорен и писмен, или алатка за комуникација и за производство на информации во писмена или говорна форма. Разбирливо е како може, и понекогаш можеби и треба со закон да се контролираат делата произведени со тој јазик/код, како на пример говорот на омраза, али апсурдно е да се мисли дека самиот код поседува некакви „духовни“ својства кои треба да се регулираат со закон и да се казнува неговата неправилна употреба. За време на Чаушеску во Романија потребна беше дозвола за машина за печатење, со цел да се контролира масовното ширење на информации во писмена форма. Како и со овој предлог-закон, таму целта беше со закон и со казнени одредби да се контролира самата алатка за производство и ширење на информации. 

Во Член 13, став 3 од Законот за употребата на македонскиот јазик од 1998 стои, „Глоба во износ од 1.500 евра во денарска противвредност ќе му се изрече за прекршок на правното лице што ќе објави нелекториран текст (член 7, став 1). За прекршокот од ставот 1 на овој член на правното лице може да му се изрече посебна прекршочна мерка одземање на предмети со кои е извршен прекршокот“. Што ова значи во практика? Ако нелекторираниот текст си го напишал на компјутер, на машина за печатење, со пенкало или со молив, истите предмети може да ти бидат одземени. Значи, со одземање на алатките за комуницирање на имателот му се забранува да продолжува да произведува нелекторирани текстови. Ова се само неколку примери од глупоста, апсурдноста, опасноста и деструктивноста од донесување на овој закон.

Како е кај соседите?

Во Русија на почетокот од оваа година Путин го потпиша нивниот Закон за рускиот јазик. И покрај бројните коментари и потсмеви, законот сепак беше усвоен. Во моментов не постои казнена одредба за одговорност за непочитување на законот за руски јазик. Така, излегува дека употребата на државниот јазик со кршење на јазичните норми е забранета, но не и казниво. Сепак, ако има закон, ќе има и казна за прекршување. Во овој случај, се уште не е јасно каква ќе биде одговорноста.

Во Бугарија повеќе од 20 години пратеници од различни пратенички групи периодично поднесуваат предлог-закони за бугарскиот јазик до Народното собрание, кои по дискусија, а понекогаш и без расправа, се отфрлаат, исто како и последниот од прошлата година. Ова е всушност трет обид да се донесе закон за бугарски јазик во последните 10 години. За разлика од кај нас, во Бугарија имаше обемна дискусија за овој закон во собранието, во медиумите и на интернет порталите. На крај ниту еден од овие предлог-закони не се усвои, бидејќи се виде дека со таков закон не може да се заштити јазикот од неговата употреба на говорителите и неговото природно развивање, и дека апсурдно е да се мисли дека тоа може да се оствари со парични казни за неправилна употреба. 

Последниот предло-закон во Бугарија прошлата година беше поднесен од претседателот на „Вазраждане“ Костадин Костадинов. Во медиумите овој закон генерално беше сумиран како „малку мрачен, малку комичен“. За Татјана Александрова од Институтот за бугарски јазик, предложениот Совет за бугарски јазик е непотребна институција со несоодветна функција, која ќе биде оптоварена со административни функции. Антонија Димитрова од „Продолжуваме со промената“ рече дека групата нема да го поддржи предлог-законот и го опиша како „пропаганда, а не форма на зачувување на бугарскиот јазик“. Лингвистите обично не се „за“ овој закон. Најголем дел од пратениците ја бранеа тезата дека јазикот не треба да се регулира со закони. Галина Банковска - заменик од ПГ на ГЕРБ: „Бугарскиот јазик е жив систем, нема шанси таков жив систем, кој динамично се развива, да се стави во законска рамка. Предлог-законот беше отфрлен, бидејќи само 19 пратеници од гласачите го поддржаа.

Во Хрватска Предлог-законот за хрватскиот јазик (https://www.sabor.hr/sites/default/files/uploads/sabor/2023-10-26/144801/PZ_572.pdf) беше поднесен на 26-ти октомври оваа година. Во тој закон, Член 10 (1) државните институции треба да вработуваат лектори за лекторирање на текстовите на хрватски јазик, а други органи ги обезбедуваат наведените задачи со надворешна лекторска служба. Во хрватскиот закон нема никакви казнени одредби за неправилна употреба на хрватскиот јазик, ниту пак потреба лекторите да имаат лекторска лиценца. 

Кога се носеше претстојниот Закон за употреба на македонскиот јазик од Собранието на седницата на 22 јануари 1998, при донесувањето на Законот немаше никаква дискусија од страна на пратениците, а претходно предлог-законот не беше ставен на јавна расправа, тој Закон донесен за заштита на македонскиот јазик не ја постигна својата цел. Истото се случува и со сегашниот предлог-закон. Имаше само една таканаречена дебата за предлог-законот во НУБ „Св. Климент Охридски“ во Скопје, каде учествувале членови на Советот за македонскиот јазик, професори и лингвисти, како и новинари. Најавено беше дека забелешки може да се достават до Министерството на нивните електронски пошти или преку системот ЕНЕР. Министерството за култура нема објавено забелешки до нивните електронски пошти, ако воопшто има доставено некакви забелешки, а во системот ЕНЕР до денес има само два коментари. Во „Извештајот за проценка на влијанието на регулативата“ (т.е. Законот за употреба на македонскиот јазик) на Министерството за култура под точка „5. Консултации, Преглед на добиените и на вградените мислења“, стои „/“, или нема. Исто и под точка „5.2 Мислења што не биле земени предвид и зошто“, стои „/“, или нема. Во Бугарија имаше обемна дискусија во сите сфери. Во хрватскиот предлог-закон, во делот „Советување со јавноста за нацрт-законот за хрватски јазик“ има 323 коментари, наспроти „0“ во македонскиот предлог-закон. Имајќи  предвид дека за овој предлог-закон како да нема никаква практична јавна дискусија од релевантните субјекти, стравувам дека овој закон ќе ја доживее истата судбина како оној од 1998 година.

Одредбите во овој закон не можат практично да се спроведат. Само замислете колку лектори би биле потребни да го прочитаат секое парче хартија, секоја веб страница произведени секој ден и да заверат дека се во согласност со нормите на македонскиот јазик? Во врска со потребата од јазична инспекција (јазична полиција), чија должност ќе биде да проверува и да казнува за неправилна употреба на македонскиот јазик е толку апсурдна идеа, што не ни вреди да се дискутира. Министерството за култура треба да се срами и извини што измислиле таква глупост.

На крај, мојата надеж е дека политичарите и лингвистите ќе се потрудат детално да го прочитаат овој предлог-закон и ќе настојуваат да ги отфрлат сите глупи и апсурдни одредби, нарочито тие што се однесуваат за парични казни и потреба од лекторски испити и лиценцирање на лектори, и да со тоа ќе ги поштедите говорителите на македонскиот јазик од глупоста, апсурдноста, опасноста, потсмевот и деструктивноста од донесување на овој закон.

За реконструкција на училиштето во с. Љубојно

Сега веќе ја добивме крајната цена за реконструкција на ова училиште во Љубојно, цели 32.8 милиони денари! Не сакам да бидам сфатен погрешно, јас сум од Преспа и ме радува секаква инвестиција за разубавување на овој крај. 

Овој проект би сакал да го проанализирам од поширока гледна точка, што се однесува до неговата практична вредност за лингвистите, за промоција на македонскиот јазик и за државата. Овој проект има повеќе сентиментална вредност за тие што памтат кога учеле таму, има минимална историска вредност дека беше второ училиште после војната со настава на македонски јазик, а скоро никаква практична вредност за денес и за во иднина. 

Што се однесува до обновувањето, или реновирањето на школото, како што се гледа на фотографијата таму навистина нема што да се обнови, бидејќи таму нема ниту покрив, ниту четири здрави целосни ѕида. Целиот објект ќе треба да се руши и да се изгради сосема нов. На интернет има фотографии од проектот, според тој проект објектот нема да има ниту сличен изглед на сегашниот. Што се однесува до сентименталната вредност, верувам дека има многу, многу други културни објекти низ државите што исто така имаат сентиментална вредност за жителите на тие места. И зошто да се вложи ваква огромна сума само за реновирање на само еден таков објект? На пример, и ние во Подмочани имаме старо училиште со сентиментална вредност на кое му треба реновирање. Пред Втората светска војна во ова училиште предаваше тајно на македонски јазик Петар Здравковски - Пенко. Кога доаѓала инспекција во школото, Пенко им велел на учениците да ги кријат македонските книги во торбите. После војната Пенко беше Генерален секретар на Владата на СРМ, Претседател на Советот за просвета на НРМ и Претседател на Универзитетскиот совет и амбасадор во неколку земји. 

Министерката за култура вели дека идејата е овој објект да стане собиралиште на лингвисти, педагози, наставници и професори по македонски јазик, и по неговото обновување, овој објект ќе биде „Центар за промоција на македонскиот јазик“. Во врска со ова, едно прашање е, дали воопшто има практична потреба во државата од додатен објект како собиралиште за овие луѓе? Во државата има неколку катедри за македонски јазик каде овие луѓе може да се соберат и да го промовираат македонскиот јазик. За такви собири исто ги имаме Институтот за македонски јазик и Конгресниот центар во Охрид, каде со децении се собирале лингвисти, педагози, наставници и професори по македонски јазик. Каква улога би имал објектот во Љубојно што не може да се обезбеди во овие други места? 

Второ прашање е, кога се размислуваше за обнова на објектот во Љубојно, дали иницијативата беше покрената од лингвисти, педагози, наставници и професори по македонски јазик дека имаат практична потреба баш од овој објект во Љубојно, или иницијативата беше покрената само од Министерството за култура без консултации со нив? Ако е второто, како Министерството за култура ќе биде убедено дека штом школото се изгради ќе биде употребувано од засегнатите?

Селото Љубојно се наоѓа во пазувите на Баба планина, оддалечено од Скопје околу 200 километри. Селото има само околу 10-15 семејства што живеат таму постојано. Ако се планираат било какви собири во школото, лингвисти, педагози, наставници и професори по македонски јазик ќе треба да патуваат од Скопје. Во Љубојно нема ниту ресторани, ниту хотел за престој на поголема група. Ако овие луѓе имаат избор за собир во Љубојно, или пак во Охрид во Конгресниот центар покрај Охридското езеро, за каде би се одлучиле? И што ако објектот се изгради, а нема кој да го употреби? 

Сумата од 32.8 милиони денари е само за реконструкција на школото. Штом школото ќе се пушти во употреба ќе мора да се вработи барем еден човек кој ќе треба да го одржува објектот. Дали Министерството за култура се обврзува да го подржува проектот финансиски од година на година?

Ако главната цел на објектот, како што е замислен од Министерството за култура е за собиралиште на лингвисти, педагози, наставници и професори по македонски јазик и за промоција на македонскиот јазик, со олкава  голема сума од 32.8 милиони денари можеше да се финансираат неколку проекти со вистинска практична вредност за нив. Еден многу важен таков проект би бил изработка на национален јазичен корпус на македонскиот јазик. Да напоменам дека Македонија е единствената држава во Европа што нема свој национален јазичен корпус. За таков проект потребна е само една соба и еден сервер во некоја институција, и минимум тројца вработени. Собата може да се обезбеди во Институтот за македонски јазик. Веќе е планирано во истиот Институт да се вработат неколку нови соработници, доволно е тројца од нив да бидат наменети за корпусот. Со сума од 32.8 милиони денари може да се основа корпусот и да продолжи да работи без други финансиски средства за следните 10 години. 

На крај, се прашувам, ако Министерството за култура би направила анкета меѓу лингвисти, педагози, наставници и професори по македонски јазик, дали претпочитуваат сумата од 32.8 милиони денари да се намени за обнова школото во Љубојно, или за основање на национален јазичен корпус, убеден сум дека би го претпочитале вториот избор. Еден таков корпус би бил виртуално собиралиште на лингвисти, педагози, наставници и професори не само од Македонија, него и од целиот свет, и ќе биде вистинско и практично место за промоција на македонскиот јазик.

За проектот „Ракописи стари 500 години од Институтот за македонски јазик“

 Последните неколку дена во македонските медиуми се шират информации за тоа како „Ракописи стари 500 години од Институтот за македонски јазик со дигитализација се спасени од пожар и вода“. Станува збор за проект на Министерството за култура и Фондот за иновации и технолошки развој (ФИТР), кој го изработи фирмата „Инбокс“. Изјавата за овој проект во сите медиуми беше скоро иста со мали разлики, што значи дека сигурно била напишана од вработени во Институтот и во фирмата Инбокс и дистрибуирана по медиумите. На сајтот на Институт за македонски јазик нема информации поврзани со овој проект. Најновата изјава во Актуелности на сајтот е од 20/10/2020. Овде би сакал да објаснам за што точно се работи, и моите мислења во врска со вредноста на овој проект. 

Во овој проект потрошени се 5.000.000 денари, или 82.000 евра.

Да почнеме со насловот „Ракописи стари 500 години...“. Овој проект нема никаква врска со никакви ракописи, камоли ракописи стари 500 години, него се работи за дигитализација и преснимување на микрофилм на картотеки со јазични записи. Проектот е многу добро и детално објаснет во весникот „Сакам да кажам“. Картотеката е обична кутија полна со картички со впишани податоци за некој збор. Еве еден пример од таква картичка кај ИМЈ. 

На картичката е напишан зборот и податоци за изворот. Почнувајќи некаде од 50-ите години во претходниот век, пред да има компјутери, вработени во Институтот пишувале на вакви картички со машини за печатење, и на крај биле собрани околу 5 милиони такви картички. Овие картички обично им служат на вработените за пишување на речници. Во овој проект секоја картичка е дигитализирана и зачувана во pdf формат, а истовремено и преснимена на микрофилм.

Директорот  Јорданчо Митровски од „Инбокс“ објаснува: „...микрофилмот како стандард постои повеќе од 50 години, тој трае и до 500 години. За читање на микрофилмот потребно е само лупа и е тежок за уништување. Тој вид на материјал го создадовме за да има копија во секое време. Од друга страна пак, тој не е оперативен, не може да се користи во секојдневна употреба, единствено што може да се запали или да се изгребе. Затоа и предложивме, согласно најновите технологии што се достапни на пазарот, да се направат дигитални оригинали.“ Прашање е дали микрофилмот трае до 500 години. Микрофилмот е обична пластика која со време многу лесно се распаѓа, не верувам дека во сегашно време тој е стандард, и не верувам дека по 500 години ќе е можно да се најди и читач за микрофилм. Мое лично мислење е дека самата хартиена форма на картичката би била подолготрајна и многу полесна за читање, така да подобро би било да се најди начин да се зачуваат самите хартиени картички во безбедно место, него да се преснимуваат на микрофилм.

Сега во врска со дигиталната форма. Тука се работи за медиум, самата картичка, и податокот впишан во медиумот-картичката. Во овој проект вработените во ИМЈ и во Инбокс одлучиле да се фокусираат во зачувување на медиумот, али за лингвистички истражувања вредноста не е во самиот медиум, него во податокот впишан во медиумот, истовремено да има лесен пристап до тој податок од било кого од било каде. Од Инбокс објаснуваат: „Благодарение на проектот за дигитализација на картотеките на Институтот, документите веќе нема да се чуваат во кутии и во плакари. Вработените и научниците нема да имаат потреба рачно да ги листаат картотеките, туку ќе си ги симнуваат од компјутерски фолдери.“ Значи, секоја картичка е дигитализирана во pdf формат, а главниот збор е истовремено и називот на фајлот, или датотеката. Претпоставувам дека секој фајл е внесен во фолдер по азбучен ред. Например, сите зборови што почнуваат со буквата „д“ се во фолдерот „Д“. Така, ако некој вработен во ИМЈ сака да го бара зборот „дренка“ ќе треба да оди во некоја канцеларија во ИМЈ каде е ставен компјутерот со овие податоци, да го отвори фолдерот „Д“ и да ги прелисти сите фајлови да види дали случајно го има овој збор. А не ни значи дека го има, ако некој пред 50 години не го напишал на картичка. Сметајќи дека овој проект е наменет ексклузивно за употреба на вработените во ИМЈ, истиот нема да биде лесно достапен за лингвисти надвор од ИМЈ. Освен пребарување на зборови по азбучен ред низ фолдери, овој начин на складирање не дозволува пребарување во самите податоци за одреден збор. Например, како некој збор се употребувал во текстови пишувани во одреден временски период. 

Пред околу 20 години јас правев истражувања во ИМЈ, и тогаш им предложив друг начин на зачувување на датотеките. Како пример ги скенирав во pdf формат сите картички со зборови што почнуваат со буквата „Ш“. Потоа секоја скенирана картичка беше ставена во база за податоци Microsoft Access со метаподатоци за многу полесно пребарување. Следно требаше базата да биде префрлена на сервер за пребарување, али тогаш беше крај на мојот престој во ИМЈ. Од ИМЈ немаше иницијатива за продолжување на проектот. Во денешно време, следејќи ги сите иновации во компјутерната лингвистика, и тој начин е веќе застарен. Исто така, зборовите собрани во картотеката со зборови од македонскиот јазик имаат многу мала, или минимална вредност за изучување на македонскиот јазик од неколку причини. Прво, тие се собрани од текстови од пред неколку децении и не ја рефлектираат сегашната реалност на јазикот. Второ, количината на зборови е навистина многу мала за детални лингвистички истражувања. Почетен корпус на текстови треба да се состои од околу 100 милиони зборови, и со надградување да дојди до околу 500 милиони зборови. Трето, многу од изворните текстови во картотеката во ИМЈ се преводи од странска литература.

Што значи постоењето на корпусот за еден научник што се занимава со jазични истражувања? Корпусот на еден jазик претставува збирка од различни видови текстови и jазични материjали дадени во електронска форма. Богатството на корпусот се огледа во броjноста на материjалите од различни функционални стилови и застапеноста на сите функционални стилови. Денес, корпусот служи како поjдовна точка на секое лингвистичко истражување. Факт е дека македонскиот jазик нема ваков корпус во коj би биле вградени репрезентативни текстови на историски и на современ план во електронска форма. Нивното вградување во еден jазичен корпус ќе значи можност за повеќенаменски истражувања. Редко која држава во светот да нема свој национален електронски јазичен корпус. Во Европа, Македонија е единствена држава што нема таков национален корпус. Имаше неколку иницијативи, али сите беа безуспешни заради неразбирливи причини. 

Јас изработив еден таков мал примерен корпус од околу 1.5 милиони зборови со детални метаподатоци за секој извор со систем за тематска класификација на текстовите.  Жанровската класификација во македонскиот корпус ги вклучуваше следните жанрови: Вести, Драма, Економија, Еротика, Историја, Култура, Медицина, Мислења, Наука, Образование, Општество, Поезија, Политика, Право, Проза и Спорт. Обемноста на жанровите влијае врз пребарувањето во корпусот, што значи, колку пообемен е бројот на жанрови, толку пообемен ќе биде бројот на примери на специфични јазични форми кои се присутни во одредените жанрови. Исто така, разновидноста на текстовите дозволува да се прават споредни изучувања на лексички или граматички форми во неколку жанрови. Структурата на компјутерската база на текстовите беше доволно флексибилна за бројот на жанрови да може да се намали или пак евентуално да се прошири. Привремено корпусот беше ставен на сервер во универзитет Осло, али бидејќи немаше иницијатива корпусот да продолжи да се надградува во Македонија истиот сега е недостапен. Подетални информации за таков корпус има тука и тука.

На крај, многу ми е жал што таква огромна сума од 5.000.000 денари е потрошена за проект со минимална вредност, за микрофилми, pdf фајлови и за многу скапи кутии за нивно одржување, а со многу помала сума можеше да се обработи еден навистина лингвистички вреден почетен корпус што ќе му служеше на лингвисти низ целиот свет. Се прашувам, пред да се одобри овој проект, дали некој направил анкета меѓу лингвистите во Македонија, да ги праша дали имаат поголема потреба од скенирани картотеки во ИМЈ, или пак да се обработи Македонски национален јазичен корпус?

PS. Се извинувам за граматички грешки во мојов текст. Моето образование во Македонија беше само до осмо одделение во Подмочани.